Δευτέρα, 16 Φεβρουαρίου 2015
Κυρίες και Κύριοι, Αγαπητοί φίλοι,
Κατ’ αρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά το Μανιατάκειο Ίδρυμα, τον Δημήτρη και την Ελένη Μανιατάκη για την ευγενική τους πρόσκληση να είμαι σήμερα μαζί σας και να εκφωνήσω την παρούσα ομιλία στην εκδήλωση για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας.
Δεν χωρά καμία αμφιβολία ότι ο Πολιτισμός αποτελεί πρωταρχικά και κύρια κοινωνικό αγαθό και δικαίωμα. Παράλληλα, και δίχως αυτό να δημιουργεί αντιφάσεις και διλήμματα, είναι δεδομένο ότι ο Πολιτισμός αναμφίβολα είναι και Οικονομία, είναι και Ανάπτυξη. Η έκφραση αυτή απηχεί την προσέγγιση μεγάλων Διεθνών Οργανισμών, όπως η ΟΥΝΕΣΚΟ, η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Οργανισμός για την Οικονομική Ανάπτυξη και Συνεργασία (ΟΟΣΑ), σύμφωνα με τους οποίους ο Πολιτισμός αποτελεί τον τέταρτο πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης και συνεισφέρει καταλυτικά στην εμπέδωση ενός ευρύτερου αναπτυξιακού κλίματος μέσα από τη βελτίωση της ποιότητας ζωής.
Στο ίδιο πλαίσιο τοποθετούνται και οι πολιτικές της ΕΕ, ιδιαίτερα ενόψει της εξειδίκευσης της Στρατηγικής για την Ευρώπη 2020 για μια «έξυπνη, διατηρήσιμη και δίχως αποκλεισμούς ανάπτυξη». Βάσει στατιστικών δεδομένων ο Πολιτισμός παρουσιάζει αύξηση σε ετήσια βάση σημαντικά μεγαλύτερη από κάθε άλλο τομέα της Οικονομίας. H απασχόληση στον τομέα του Πολιτισμού και της Πολιτιστικής και Δημιουργικής Βιομηχανίας θεωρείται ότι αντιστάθηκε καλύτερα στις πτωτικές τάσεις κατά την περίοδο της κρίσης, σε σχέση με το υπόλοιπο της οικονομίας της ΕΕ συνολικά. Με τον όρο Πολιτιστική και Δημιουργική Βιομηχανία, νοούνται όχι μόνον η σύγχρονη δημιουργία, αλλά και η πολιτιστική κληρονομιά και τα μουσεία, οι εικαστικές και παραστατικές τέχνες, η εκδοτική και μουσική βιομηχανία, αλλά και ευρύτερα ο πολιτιστικός τουρισμός, που στηρίζεται και τροφοδοτείται από τα παραπάνω.
Ο Πολιτιστικός και Δημιουργικός Τομέας συνδέεται άμεσα με τη διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού, καθώς σε μια «οικονομία των εμπειριών» προσφέρει τις «εμπειρίες» που εμπλουτίζουν και διαφοροποιούν το τουριστικό προϊόν. Στο πλαίσιο αυτό, δίδεται ιδιαίτερη έμφαση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην πλήρη αξιοποίηση του λεγόμενου «πολιτισμικού κεφαλαίου», προκειμένου τα κράτη-μέλη να επιτύχουν υψηλή προστιθέμενη αξία και πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα με τις σχετιζόμενες με τον πολιτισμό εξωτερικές οικονομίες. Υπενθυμίζω ότι μέχρι σήμερα οι χρηματοδοτήσεις από τα ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία δομήθηκαν με βάση αυτό ακριβώς το σκεπτικό.
Σε αυτή τη λογική κινήθηκε και το σύνολο των παρεμβάσεων που υλοποίησε τα προηγούμενα χρόνια η ελληνική Πολιτεία δια του Υπουργείου Πολιτισμού. Την δεκαπενταετία 1999-2014 διετέθησαν από τα διαρθρωτικά ταμεία, δια των Β’ και Γ΄ Κ.Π.Σ. και σήμερα του ΕΣΠΑ περίπου 2.5 δις € για 1319 έργα και δράσεις Πολιτισμού. Στον τομέα της προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, στο Υπουργείο Πολιτισμού σχεδιάσαμε και υλοποιήσαμε ένα μεγάλο πρόγραμμα παρεμβάσεων, το οποίο δομήθηκε γύρω από δύο άξονες, απόλυτα συμπληρωματικούς μεταξύ τους: Τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους αφενός, και τα μουσεία αφετέρου. Στο πλαίσιο αυτό δόθηκε έμφαση στη δημιουργία νέων μουσείων, καθώς και στην αναβάθμιση των υφισταμένων, σε ήδη καθιερωμένους, αλλά και αναδυόμενους τουριστικούς προορισμούς. Σε ό,τι αφορά στα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, οι στόχοι επικεντρώθηκαν στη συνέχιση του επίπονου και χρονοβόρου προγράμματος στερέωσης, συντήρησης και αποκατάστασης, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ανάδειξη τους μέσα από μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την προσφορά ενός ποιοτικού πολιτιστικού και τουριστικού προϊόντος.
Στην περίπτωση της Μεσσηνίας, για παράδειγμα, την τετραετία 2010-2014, με χρηματοδότηση του Ε.Σ.Π.Α., βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη ή έχουν ήδη ολοκληρωθεί 27 έργα συνολικού προϋπολογισμού € 31 εκ. περίπου.
Τα έργα αυτά, τα οποία εκτελούνται από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων και από τις Κεντρικές Διευθύνσεις του Υπουργείου, αφορούν στην αποκατάσταση και ανάδειξη μνημείων ή μνημειακών συνόλων σε μείζονος αρχαιολογικής, ιστορικής, αλλά και τουριστικής αξίας, χώρους. Ενδεικτικά: η βασιλική στην Χριστιανούπολη, ένα εξαιρετικό έργο σε ένα μοναδικής σημασίας μνημείο, το οποίο έχει ολοκληρωθεί, όπως και τα έργα συντήρησης και αποκατάστασης στην Αγία Σοφία στην Λαγκάδα, στη Μεταμόρφωση στη Σαμαρίνα και στην Ανάληψη στα Φιλιατρά. Μείζονες παρεμβάσεις και αναστηλώσεις χρηματοδοτούνται στην αρχαία Μεσσήνη, όπως και στις μονές Βουλκάνου και Βελανιδιάς. Η αποκατάσταση της εκκλησίας της Μεταμόρφωσης στο Νιόκαστρο σε συνδυασμό με το νέο αρχαιολογικό μουσείο στο κτήριο του Μαιζώνος, την ψηφιακή αναπαράσταση της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου, αλλά και τις μικρότερες εκθεσιακές παρεμβάσεις στο κτήριο του Πασά και στον Προμαχώνα Μακρυγιάννη, προσδίδουν σημαντική υπεραξία στην Πύλο. Στους αναστηλωμένους πύργους των Μούρτζινων και των Δουράκηδων μπορούν να φιλοξενηθούν εκθέσεις και πολιτιστικά γεγονότα ενισχύοντας την επισκεψιμότητα της μεσσηνιακής Μάνης.
Με το τέλος της χρηματοδοτικής περιόδου, στις 31/12/15, διαφορετική θα είναι η εικόνα στο Κάστρο και στο Καποδιστριακό Σχολείο στη Μεθώνη, στο Κάστρο της Κορώνης, στο Ανάκτορο του Νέστορος στον Εγκλιανό, το οποίο αποκτά ένα νέο στέγαστρο σύγχρονης τεχνολογίας και εκσυγχρονισμένους χώρους εξυπηρέτησης των επισκεπτών. Σε όλα αυτά, ας προστεθεί το Μέγαρο Χορού Καλαμάτας, μία σύγχρονη πολιτιστική υποδομή, στην οποία φιλοξενείται το Φεστιβάλ Χορού, ένας πολιτιστικός θεσμός διεθνούς εμβέλειας.
Στην πλειοψηφία των έργων που εκτελεί ανά την Επικράτεια το Υπουργείο Πολιτισμού ακολουθείται η μέθοδος της αρχαιολογικής αυτεπιστασίας. Έτσι ο τομέας του Πολιτισμού σχετίζεται άμεσα με τις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, καθώς δια της αυτεπιστασίας εξασφαλίζεται απασχόληση σε ένα σημαντικό αριθμό νέων επιστημόνων, αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων, πολιτικών μηχανικών και συντηρητών αρχαιοτήτων, αλλά και εργατοτεχνιτών, που διαφορετικά θα βρίσκονταν στην δυσχερή θέση της ανεργίας. Ο αριθμός αυτός πανελλαδικά υπολογίζεται περίπου στις 5.000 άτομα, που όχι μόνο βρήκαν δουλειά και εισόδημα σε μία πολύ δύσκολη περίοδο, αλλά απέκτησαν εξειδικευμένη εργασιακή εμπειρία, πολλαπλά πολύτιμη στο εγγύς μέλλον. Αν προστεθούν και τα άτομα που απασχολούν οι ανάδοχοι σε όσα έργα εκτελούνται με εργολαβία, τότε προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι ο τομέας αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους εργοδότες της χώρας.
Αν και οι ανάγκες για την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων είναι μεγάλες, δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια άλλαξε ουσιαστικά η πολιτιστική φυσιογνωμία της χώρας, και ότι αυτή η αλλαγή έχει συνεισφέρει ουσιαστικά και άμεσα, με αποτελέσματα μετρήσιμα στην ανάσχεση της οικονομικής ύφεσης.
Ο διαρκώς αυξανόμενος ανταγωνισμός σε διεθνές επίπεδο μεταξύ τουριστικών προορισμών καθιστά την διαφοροποίηση, τον εμπλουτισμό και την ανανέωση του τουριστικού προϊόντος κύριο στόχο της τουριστικής πολιτικής κάθε χώρας, αλλά και κάθε επιμέρους προορισμού. Παρά την έντονη και παρατεταμένη ύφεση σε περίοδο κρίσης, ο Πολιτισμός λόγω των πολλαπλών συνεργιών με άλλους τομείς αναδεικνύεται όχι μόνον σε παράγοντα ενίσχυσης του τουρισμού, αλλά και ανάκτησης της χαμένης ανταγωνιστικότητας του ελληνικού προορισμού και συνεπώς ποιοτικής αναβάθμισης και ανάκαμψης. Στην προσπάθεια για την ενίσχυση της ελκυστικότητας και τη μείωση της εποχικότητας πρωταρχικό ρόλο παίζει ο εμπλουτισμός και η διαφοροποίηση του προσφερόμενου πολιτιστικού προϊόντος με στοχευμένη προβολή των συγκριτικών πολιτισμικών πλεονεκτημάτων της χώρας. Είναι ενδεικτικό ότι σύμφωνα με στοιχεία του «Ευρωβαρόμετρου», η ποιότητα του περιβάλλοντος αποτελεί καθοριστικό παράγοντα έλξης επισκεπτών κατά την επιλογή τουριστικού προορισμού, ενώ η πολιτιστική κληρονομιά, οι εκθέσεις τέχνης και τα φεστιβάλ παρουσιάζουν ένα σταθερά ανερχόμενο κοινό. Στο πλαίσιο αυτό, και η σχετική με την ελληνική οικονομία έρευνα της McKinsey καταδεικνύει την ουσιαστική συμβολή του πολιτιστικού προϊόντος στη δημιουργία ζήτησης, προστιθέμενης αξίας και εισοδημάτων, ενώ καταδεικνύει την άμεση σχέση της εφαρμοζόμενης μέχρι σήμερα πολιτικής στον τομέα του Πολιτισμού με την προσπάθεια οικονομικής ανάταξης της χώρας.
Σύμφωνα με τη «Μελέτη αποτίμησης των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων των έργων πολιτισμού», που οποία εκπόνησε το 2014 ομάδα ειδικών κατ’ εντολή του Υπουργείου Πολιτισμού, οι συνολικές οικονομικές επιπτώσεις από την υλοποίηση έργων ύψους € 1 εκ για τον πολιτισμό αποδίδουν σε χρονικό ορίζοντα πενταετίας 3.44 εκ. €, δηλαδή οι επενδύσεις αυτές υπερ-τριπλασιάζονται σε απόδοση. Με βάση αυτό το δεδομένο τα 31 εκ. που επενδύονται στην Μεσσηνία μέχρι το 2020 θα έχουν απόδοση περίπου 180 εκ.
Το γεγονός ότι η χώρα το 2014, μετά από πέντε χρόνια ύφεσης, πέτυχε θετικό πρόσημο στο ρυθμό ανάπτυξης, οφείλεται και στην συμβολή του τομέα Πολιτισμού, ο οποίος συνεισέφερε τα μέγιστα στην διαφοροποίηση του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος. Και όλοι γνωρίζουμε ότι αυτή η αναστροφή της πορείας της οικονομίας μας σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην αύξηση του τουριστικού ρεύματος προς τη χώρα μας.
Προς την κατεύθυνση αυτή πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να συνταχθούν οργανωμένα και στο βαθμό που αντιστοίχως αναλογεί, το Κράτος, η Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, οι πολιτιστικοί θεσμοί, σε σύμπραξη όπου και όποτε απαιτείται με τον ιδιωτικό τομέα. Απαιτούνται πρωτοβουλίες για την πλήρη ανάδειξη και ποιοτική διαχείριση των μνημείων και των μουσείων της Επικράτειας, με την περαιτέρω ένταξή τους σε σχεδιασμένες βάσει μελέτης μάρκετινγκ πολιτιστικές διαδρομές, αλλά και με το άνοιγμά τους στον σύγχρονο πολιτισμό. Απαιτούνται δράσεις για την τόνωση της ζήτησης σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, καθώς και δράσεις που απευθύνονται σε διαφοροποιημένα και εξειδικευμένα κοινά, όπως το κοινό της τρίτης ηλικίας ή το κοινό των νέων τουριστικών αγορών.
Εν προκειμένω, ιδιαίτερα σημαντική μπορεί να αποβεί η δημιουργία καταδυτικών πάρκων και επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων. Η ερασιτεχνική καταδυτική δραστηριότητα αποτελεί προτιμώμενη επιλογή αναψυχής για έναν ολοένα αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων παγκοσμίως, οδηγώντας έτσι στην ανάδειξη όχι μόνο συγκεκριμένων περιοχών, αλλά και χωρών σε διεθνείς προορισμούς για την άσκησή της.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, ο καταδυτικός τουρισμός καταγράφει ανοδικές τάσεις και στη χώρα μας. Το 2013 καταγράφηκε αύξηση των καταδυομένων για λόγους αναψυχής κατά 10% σε σχέση με το 2012 και 42% σε σχέση με το 2011. Σε όλο τον κόσμο εκτιμάται ότι υπάρχουν περισσότεροι από 25 εκατομμύρια πιστοποιημένοι αυτοδύτες, εκ των οποίων τουλάχιστον τέσσερα εκατομμύρια στην Ευρώπη. Το 70% των Ευρωπαίων επιλέγει μεσογειακούς προορισμούς, με τον κύκλο εργασιών της καταδυτικής βιομηχανίας στην Ευρώπη να αγγίζει τα € 2 δισ. τον χρόνο. Στην Ελλάδα, οι πελάτες των καταδυτικών κέντρων είναι σε μεγάλο ποσοστό μέσοι τουρίστες, που συνδυάζουν τις διακοπές τους με μια ευκαιριακή κατάδυση αναψυχής και λιγότερο συστηματικοί δύτες, που ταξιδεύουν ειδικά για να βουτήξουν. Πρόκειται δηλαδή για επισκέπτες, που επιζητούν ακριβώς μια πιο σύνθετη, πλούσια και ολοκληρωμένη εμπειρία αναψυχής στις διακοπές τους.
Η ανάπτυξη του κλάδου στην Ελλάδα ξεκίνησε μόλις το 2005, όταν θεσμοθετήθηκε η χωροθέτηση Περιοχών Οργανωμένης Ανάπτυξης Καταδυτικών Πάρκων, και διευκολύνθηκε σε σχέση με το παρελθόν η δυνατότητα κατάδυσης. Τότε δόθηκε η δυνατότητα χαρακτηρισμού των κηρυγμένων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων ως υποβρύχιων μουσείων, στα οποία επιτρέπεται καθοδηγούμενη κατάδυση, πάντα µε συνοδεία δυτών φυλάκων αρχαιοτήτων ή αρχαιολόγων.
Σε ό,τι αφορά στη δημιουργία Καταδυτικών Πάρκων σε περιοχές κηρυγμένων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων, εξυπακούεται ότι οι χώροι αυτοί θα πρέπει πρώτα να έχουν επαρκώς διερευνηθεί και τεκμηριωθεί επιστημονικά, ώστε να αποκλειστεί κατά το μέγιστο δυνατό η πιθανότητα πρόκλησης φθοράς στις αρχαιότητες ή η δυνατότητα ανάπτυξης παράνομων αρχαιοκαπηλικών δραστηριοτήτων.
Στο πλαίσιο αυτό έχουν ήδη ξεκινήσει οι διαδικασίες για τη δημιουργία των πρώτων «υποβρύχιων μουσείων» της Ελλάδας στη Μεσσηνία και στις Σποράδες. Το προβλεπόμενο θεσμικό πλαίσιο ολοκληρώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού, το Υπουργείο Ναυτιλίας, την Περιφέρεια Πελοποννήσου και τον Δήμο Πύλου – Νέστορος μόλις πριν από μερικές εβδομάδες για την ίδρυση επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων στον κόλπο του Ναυαρίνου, όπου και το ναυάγιο του δεξαμενόπλοιου Irene Serenade, που βυθίστηκε το 1980, και στα ανοιχτά της Μεθώνης, όπου τα αρχαία ναυάγια των «Κιόνων» και των «Σαρκοφάγων».
Σε προχωρημένο στάδιο βρίσκεται και το επιχειρησιακό σχέδιο της Περιφέρειας Θεσσαλίας για υποβρύχια μουσεία και οργανωμένους χώρους κατάδυσης στις Σποράδες και στον Παγασητικό, όπου έχουν επιλεγεί τρία σημεία για καταδύσεις με αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Ο ενάλιος αρχαιολογικός χώρος των Βορείων Σποράδων αποτελεί σήμερα τον μεγαλύτερο ενάλιο κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο της χώρας μας με μεγάλο αριθμό αρχαίων ναυαγίων διαφόρων εποχών, καταλαμβάνοντας έκταση περίπου 2.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Συνοψίζοντας: Το πλούσιο πολιτισμικό απόθεμα της Ελλάδας προσφέρεται για την περαιτέρω προώθηση αναπτυξιακών πρωτοβουλιών στον τομέα του πολιτιστικού τουρισμού, σε συνδυασμό με την ανάπλαση επιβαρυμένων αστικών κέντρων και την αναζωογόνηση απομακρυσμένων ορεινών και νησιωτικών περιοχών, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην τόνωση της αγοράς εργασίας, αλλά και στην εξάλειψη των οικονομικο-κοινωνικών ανισοτήτων που εντείνονται από την τρέχουσα κρίση. Όλα τα παραπάνω εντάσσονται πλήρως στις επιταγές της πράσινης και βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς ο όποιος σχεδιασμός πρέπει να προσβλέπει και να αποσκοπεί στην εμπέδωση μιας νέας κουλτούρας, που πηγάζει από την ολιστική και ισόρροπη θεώρηση του φυσικού και του πολιτισμικού περιβάλλοντος και του τοπίου, που αποτελεί και τη μόνη ουσιαστική επιλογή για βιώσιμη ανάπτυξη. Μια ανάπτυξη που θα αξιοποιεί, αλλά και ταυτόχρονα θα προασπίζει την πολύτιμη, όσο και εύθραυστη «πρώτη ύλη», το πολιτιστικό απόθεμα, που οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν αποτελεί από μόνη της έναν εσαεί ανανεώσιμο πόρο.
Το ενιαίο πολιτιστικό και φυσικό τοπίο, το μείζον συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας μας θα πρέπει να προστατεύσουν, να αποκαταστήσουν, να αναδείξουν και να αξιοποιήσουν αναπτυξιακά ακόμη περισσότερο, οι κρατικές δομές, η Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, αλλά και οι τοπικές κοινωνίες, που αποτελούν τον τελικό αποδέκτη όλων αυτών των παρεμβάσεων, και στη συνολική ωφέλεια των οποίων φιλοδοξούν να συμβάλλουν οι συγκεκριμένες πολιτικές.
Κυρίες και Κύριοι, Αγαπητοί φίλοι,
Κλείνοντας θα ήθελα να θυμίσω τα λόγια δύο σύγχρονων θεωρητικών της οικονομίας του πολιτισμού, των Καναδών Sharon Jeannotte και Dick Stanley στο πόνημά τους How will we live together? «καθώς προσπαθούμε να διαφυλάξουμε τον πολιτισμό μας και να τον μοιραστούμε με τους άλλους, δεν εκφράζουμε μόνον το ποιοι είμαστε, αλλά και το πώς ζούμε με τους συνανθρώπους μας. Συνεπώς, με το να προάγουμε τον πολιτισμό και την πολιτιστική μας κληρονομιά, διατηρούμε έναν στρατηγικό πόρο εξίσου σημαντικό με ένα πυρηνικό οπλοστάσιο ή ένα πετρελαϊκό κοίτασμα».
Δρ Λίνα Μενδώνη